Sách Giáo Trình Xã Hội Học Đại Cương

Chương II. CẤU TRÚC XÃ HỘI

I. Khái niệm cấu trúc xã hội

1. Một số lý thuyết về cấu trúc xã hội

1.1. Quan điểm của Durkhiem về xã hội và cấu trúc xã hội

Theo Durkhiem, nhiệm vụ cơ bản của xã hội học là phải phân tích, mổ xẻ trạng thái xã hội như là một cơ thể sống động. Ông cho rằng, các nhà xã hội học cũng phải biết phân biệt được tình trạng “sức khoẻ” và quan trọng hơn là phải kê ra được “đơn thuốc” để chữa trị hoặc tăng cường “sức khoẻ” cho nó, nhằm ngăn chặn sự phát sinh bệnh tật của cơ thể xã hội.

a. Sự kiện xã hội

Theo Durkhiem, xã hội được kết cấu bởi muôn màu muôn vẻ các hiện tượng xã hội (gần giống quan điểm của C.Mác):

– Chúng có thể là các hiện tượng xã hội được tổ chức như quy định của pháp luật, tập quán văn hoá… đối với công dân; hoặc các quy định của tín ngưỡng, nghi lễ tôn giáo đối với con chiên…

Chúng có thể là các trào lưu xã hội (cuộc hội họp, đám động tụ tập…) mà ở đó tâm trạng và tình cảm của con người… được bộc lộ một cách tự nhiên không hề bị chi phối bởi một ý thức đặc biệt nào. Chúng từ bên ngoài và lôi cuốn các cá nhân làm theo. Các cá nhân phần đông là những người tốt, lương thiện, nhưng khi tụ tập lại thành đám đông có thể bị cuốn hút vào những hành động tội lỗi mà họ không tự ý thức được.

Chúng có thể là các quá trình xã hội như giáo dục, xã hội hoá trẻ em… giúp trẻ em dần dần hình thành cảm giác, tư duy và hành động theo khuôn mẫu của xã hội.

Chúng cũng có thể là các yếu tố tạo nên cơ sở tồn tại của xã hội như: sự phân bố dân cư, hạ tầng cơ sở, hình thức nhà ở…

Từ cách hiểu trên, có thể coi: Sự kiện xã hội là một nhóm hiện tượng xã hội nhất định được đặc trưng bởi quyền lực cưỡng bức từ bên ngoài của nó đối với cá nhân.

Mọi sự kiện xã hội đều có chức năng xã hội nhất định mang lại hiệu quả hữu ích cho sự tồn tại phát triển của xã hội. Vì vậy, chức năng của sự kiện xã hội phải được xác định trong mối quan hệ mà nó duy trì với mục đích xã hội nào đó. Mặt khác, mọi sự kiện xã hội đều tồn tại trong những mối quan hệ nhân quả. Do vậy, để tìm hiểu nguyên nhân của sự kiện xã hội phải tìm từ chính trong sự kiện xã hội đó, chứ không thể tìm trong ý thức của cá nhân.

Khái niệm Sự kiện xã hội được hiểu theo hai nghĩa:

1) Các sự kiện xã hội vật chất như: nhóm dân cư, tổ chức xã hội…

2) Các sự kiện xã hội phi vật chất như: hệ thống giá trị, chuẩn mực, phong tục, tập quán xã hội và cả những giá trị, chuẩn mực đạo đức…

b. Kiểu xã hội (loại xã hội)

– Xã hội săn bắn (bầy đàn). Đặc trưng của kiểu xã hội này là công cụ sản xuất còn rất thô sơ, con người sống chủ yếu bằng hái lượm và săn bắn, quan hệ giữa người với người là bình đẳng.

– Xã hội làm vườn. Kiểu xã hội này xuất hiện vào khoảng 4000 năm trước Công nguyên ở Trung Đông, sau đó lan rộng sang Trung Quốc và châu Âu. Trong xã hội này, đã có công cụ bằng kim loại, cây cối được trồng để làm lương thực, thực phẩm.

– Xã hội nông nghiệp. Xã hội nông nghiệp được hình thành trong xã hội Ai Cập cổ đại, dựa trên việc phát hiện ra cày và sức kéo động vật. Từ đó phát triển nghề thủ công và buôn bán ở các thời kỳ sau.

– Xã hội công nghiệp. Xuất hiện từ khoảng thế kỷ XVIII ở châu Âu. Trong xã hội công nghiệp, tri thức khoa học được đưa vào sản xuất vật chất, sức kéo động vật, sức người dần dần được thay thế bằng máy móc cơ khí và sau đó là người máy.

Sau này có nhà triết học chia xã hội loài người thành ba nền văn minh: văn minh mông muội, văn minh nông nghiệp và văn minh công nghiệp.

c. Hình thái xã hội

Hình thái xã hội là sự kết hợp các yếu tố tạo thành xã hội (giống như sự kết hợp các yếu tố tạo thành nguyên tử).

Theo Durkhiem, có hai loại yếu tố tạo thành môi trường xã hội: các sự vật và con người. Các sự vật gồm cả các dạng vật chất gia nhập xã hội và các sản phẩm của hoạt động trước đó do con người tạo ra như luật pháp, các công trình văn hoá – nghệ thuật… Các yếu tố vật chất này tạo nên môi trường tĩnh, chúng là những vật liệu mà con người sử dụng trong quá trình tồn tại của mình. Còn môi trường con người có tính tích cực và là mục tiêu nghiên cứu của xã hội học.

1.2. Lý thuyết hệ thống xã hội của Parsons

a. Thuyết hệ thống mở rộng

Theo Parsons, trên thế giới có rất nhiều xã hội khác nhau được phân biệt bởi đường biên giới lãnh thổ quốc gia. Các xã hội này tồn tại theo phương thức cùng thích nghi với nhau. Nghĩa là, mỗi xã hội đó không hoàn toàn đóng kín, tách biệt với xã hội khác, mà phải xác lập quan hệ với nhau, trao đổi lẫn nhau để tạo ra sự cân bằng trên cơ sở cùng thích ứng tồn tại với xã hội khác.