Văn Học Việt 1800 -1945 – Đọc sách online ebooks PDF

I. NHẬN XÉT TỔNG QUÁT VỀ TINH THẦN CỦA NỀN VĂN HỌC THẾ KỶ XIX TẠI VIỆT NAM : VĂN HỌC NHÀ NGUYỄN

Có thể nói thế kỷ thứ XIX ở Việt Nam là một thế kỷ rất quan trọng về lịch sử chính trị cũng như về lịch sử văn chương nhất là văn chương chữ nôm trong giai đoạn cực thịnh của nó mà chúng ta sắp thảo luận riêng dưới đây.

Nhìn chung, do 3 phương diện chính trị, xã hội, kinh tế của thế kỷ thứ XIX tại nước ta biến chuyển quá mạnh nên nền văn học sản phẩm của 3 điểm vừa nói đó chiếm một địa vị vô cùng quan trọng để phản ảnh một cách trung thực hiện trạng của xã hội Việt Nam trong thời đại bấy giờ.

Nhìn sâu hơn nữa về phương diện khác nền văn học của thế kỷ XIX ở Việt Nam sở dĩ được chói lọi là nhờ ngọn đuốc chữ nôm rực rỡ chói sáng. Văn chương chữ nôm của thế kỷ XIX đã bước vào thời kỳ thứ 3 của nó, thời toàn thịnh. Nó toàn thịnh trong phong phú về nội dung lẫn hình thức. Đã thế mà ngọn đuốc văn học « nôm na » này lại được một số đông thiên tài nêu cao ngày càng chói lọi trong toàn một thế kỷ để xây dựng vô số sáng tác mà những kiệt phẩm đâu phải là hiếm hoi gì…

Ta có thể tự hào rằng văn chương thế kỷ thứ XIX nhất là văn nôm ở nước ta đã gây được một mối thống nhất về phẩm cũng như về lượng mà từ Nguyễn Du đến Trần Tế Xương trên dưới đến 30 vị lừng danh đã góp sức vào. Và mặc dù thời đại làm cho họ có những tình cảm và khuynh hướng khác nhau, năng khiếu gây cho họ có những hình thức văn loại khác nhau, nhưng họ, từ Nguyễn Du đến Trần Tế Xương là cả một quần tinh xán lạn trên nền trời văn học nước nhà dưới thế kỷ XIX.

Có thể nói với « Đoạn Trường Tân Thanh », với những nụ cười châm biếm, Nguyễn Du và Trần Tế Xương đã mở và đóng cái kỷ nguyên văn học nầy. Mà cái kỷ nguyên văn học nầy, soạn giả của bất cứ bộ văn học sử nào cũng đều trịnh trọng mệnh danh là « nền văn chương triều Nguyễn ».

II. BỐI CẢNH LỊCH SỬ CỦA NỀN VĂN HỌC THẾ KỶ XIX TẠI VIỆT-NAM

A) Nhà Nguyễn thống nhất sơn hà vào đầu thế kỷ XIX và cục diện Âu Châu lúc bấy giờ

Năm 1802, vua Gia Long lên ngôi khai sáng triều Nguyễn và đem lại cho bề ngoài của quốc gia một vẻ thống nhất và thái bình, sau 200 năm nội chiến. Bộ mặt thống nhất và thái bình nầy hiện ra trên đất nước có thể kể từ đời Gia Long cho đến giữa triều Nguyễn vua Tự-Đức là thời sơ diệp nhà Nguyễn, vào khoảng tiền bán thế kỷ XIX.

Trong khi ấy, khoa học Tây phương tiến bộ mạnh, làm thay đổi cả cục diện hoàn cầu. Nhờ sự tiến bộ của khoa học, nhất là khoa học cơ khí, phương tiện giao thông được canh tân vượt mức. Với những tàu bè chạy bằng động cơ, nhanh chóng và tiện lợi, người các nước Tây phương thi nhau đi khắp thế giới tìm kiếm thị trường và chiếm lĩnh vực thuộc địa để bành trướng thế lực.

Trước tình thế mới ấy, vua quan nhà Nguyễn vẫn khư khư giữ chính sách nội trị ngoại giao cũ và phép học phép thi theo lề lối xưa.

Đó là nguyên do tất cả các việc quan trọng đã xảy ra trong lịch sử Việt-Nam về thời đại cận kim mà kết quả là cuộc đô hộ của người Pháp.

Để hiểu rõ tình trạng văn học nước ta trong hoàn cảnh lịch sử ấy, ta cần xét qua về chính sách nội trị cùng ngoại giao và học quy dưới triều Nguyễn, trong các đời vua Minh-Mệnh (1820-1840), Thiệu Trị (1841-1847) và Tự Đức (1848-1883) như sau :

B) Xã hội và chính sách nội trị cùng ngoại giao của nhà Nguyễn

1. Xã hội và nội trị

Triều đình nhà Nguyễn theo chính sách thủ cựu. Toàn dân chia làm 4 hạng : sĩ, nông, công, thương. Đứng đầu là sĩ tức là phái nhà nho, theo giáo lý Khổng Mạnh, trọng luân thường đạo nghĩa, giữ trật-tự tôn ti. Những người giúp vua trị nước được tuyển lựa trong hạng này. Nhưng phần nhiều kẻ sĩ hồi đó thường câu nệ, cố chấp, nặng đầu óc bảo thủ, thiếu sáng kiến, phát minh chuộng văn chương, khinh thực nghiệp nên kiến thức hẹp hòi, không nghĩ xa trông rộng.

Thứ là nông tức đa số thường dân cổ cày vai bừa, dẻo dai chịu đựng, nhưng chỉ biết quyến luyến quê hương với lề lối làm việc cổ lỗ thô sơ cùng những tập tục phần nhiều lạc hậu. Còn 2 hạng công và thương có thể gọi là không đáng kể, vì công nghệ, chỉ là những thủ công nghệ thô sơ truyền lại từ bao đời mà không hề được cải tiến ; còn thương mại thì dĩ nhiên không được phát đại trong một xã hội « dĩ nông vi bản » như xã hội ta thời bấy giờ.

Trước tình thế mới, cách tổ chức xã hội ta thời bấy giờ quá xưa và quá đơn giản ấy dĩ nhiên là không hợp thời. Thế mà vua quan, sĩ thứ nước ta thời ấy vẫn u mê không hay biết gì. Vua và triều đình vẫn cứ giữ lề lối cũ, việc nội trị rập theo đúng khuôn mẫu Trung Hoa không hề nghĩ đến sự canh tân, nên nước yếu dân nghèo, nghiễm nhiên tự liệt vào hàng quốc gia chậm tiến.

2. Về ngoại giao

Vì chủ trương « Bế môn tỏa cảng » đóng cửa không giao thiệp với người nước ngoài. Vì có chủ trương hẹp hòi ấy, nên vua và triều đình hồi đó nhất quyết không cho người ngoại quốc vào thông thương (nhiều lần các nước Anh, Pháp sai sứ sang xin giao hảo và ký thương ước đều bị cự tuyệt), một mặt cấm các giáo sĩ người Âu truyền đạo thiên chúa, cho là họ đem truyền những tà thuyết trái với chế độ phong tục nước ta.

C) Học qui và thi cử dưới đời nhà Nguyễn

Chính sách nội trị ngoại giao đã có nhiều khuyết điểm, việc học hành thi cử cũng không hơn gì ! Sĩ phu chỉ nhai đi nhai lại mấy bộ tứ thư, ngũ kinh, bắc sử… mài miệt lối văn cử nghiệp, trích cú tầm chương, quá chuộng hư văn mà xao lãng cái học thực dụng, truyện cổ nước Tàu thì đọc vanh vách mà việc mới năm châu thì mù mịt không hay.

Cách tổ chức việc học việc thi dưới triều nhà Nguyễn vẫn là những phép tắc cũ, phỏng theo quy củ đời Hậu Lê.