Những Con Đường Tơ Lụa – Một Lịch Sử Mới Về Thế Giới – Web Tải Sách Miễn Phí Ebooks PDF

2. Con đường của những đức tin

Không chỉ có hàng hóa chảy dọc theo những tuyến đường huyết mạch kết nối Thái Bình Dương, Trung Á, Ấn Độ, vịnh Ba Tư và Địa Trung Hải thời cổ đại; còn có cả các tư tưởng nữa. Và trong những tư tưởng mạnh mẽ nhất có tư tưởng về thần thánh. Sự trao đổi tri thức và tôn giáo đã luôn diễn ra sôi động khắp vùng này; giờ càng trở nên phức tạp và cạnh tranh. Các hệ thống tín ngưỡng và nghi lễ thờ cúng địa phương bắt đầu tiếp xúc với những vũ trụ luận đã được thiết lập lâu đời, tạo ra một nồi lẩu thập cẩm phong phú, nơi các tư tưởng được vay mượn, tinh chỉnh và xây dựng lại hình ảnh.

Không lâu sau khi các chiến dịch mang tư tưởng Hy Lạp vào phương Đông của Alexander Đại đế, những tư tưởng bắt đầu chảy theo hướng ngược lại. Những khái niệm Phật giáo lan nhanh khắp châu Á, nhất là sau khi chúng được Hoàng đế Ashoka hậu thuẫn, ông đã công khai quy y Phật pháp sau khi suy tưởng về cái giá kinh hoàng của những chiến dịch quân sự để tạo ra một đế chế vĩ đại tại Ấn Độ vào thế kỷ 3 trước Công nguyên. Những văn bia thời đó là bằng chứng cho thấy nhiều người đã tuân theo các giáo lý và thực hành đạo Phật ở tận Syria và có lẽ còn xa hơn nữa. Niềm tin vào một giáo phái có tên Therapeutai phát triển mạnh ở Alexandria thuộc Ai Cập trong hàng thế kỷ mang những điểm tương tự không thể nhầm lẫn với Phật giáo, bao gồm việc sử dụng những kinh điển có tính phúng dụ, lòng sùng tín sự giác ngộ qua cầu nguyện và sự xa rời ý thức về bản ngã để tìm bình yên nội tâm*.

Sự mơ hồ của nguồn tư liệu khiến ta khó dõi theo sự truyền bá của Phật giáo một cách chính xác. Dấu vậy, thật đáng kinh ngạc với việc một lượng lớn tài liệu đương thời mô tả cách tôn giáo này được đưa ra khỏi tiểu lục địa Ấn Độ và giới thiệu ở những khu vực mới. Những nhà cai trị địa phương phải quyết định có khoan dung với sự xuất hiện của nó hay không, loại bỏ hay đón nhận và ủng hộ nó. Một người đã đón nhận và ủng hộ là Menander, một vị vua Bactria vào thế kỷ 2 trước Công nguyên, và là hậu duệ của một trong những viên tướng của Alexander Đại đế. Theo một tài liệu tên gọi Milindapañhā (Mi Tiên vấn đáp), nhà cai trị này đã đi theo con đường tâm linh mới theo lời thuyết phục của một nhà sư có tài truyền cảm hứng mà sự khôn ngoan, sự cảm thông và khiêm nhường của ông đối lập với thói thiển cận của thế giới lúc bấy giờ. Có vẻ như điều đó là đủ để thuyết phục nhà cai trị tìm kiếm sự khai sáng thông qua giáo lý đạo Phật*.

Không gian trí tuệ và thần học của Những Con đường Tơ lụa thật đông đúc, khi những thần thánh và ngẫu tượng, những tu sĩ và nhà cai trị xô đẩy chen lấn nhau. Việc được mất là rất lớn. Đó là một thời kỳ mà các xã hội dễ dàng tiếp nhận lời giải thích cho mọi thứ từ vụn vặt tới siêu nhiên, và thời mà đức tin mang tới giải pháp cho rất nhiều vấn đề. Cuộc đấu tranh giữa các đức tin khác nhau có tính chính trị cao độ. Trong tất cả các tôn giáo này – dù chúng có gốc Ấn như Ấn Độ giáo, Kỳ Na giáo và Phật giáo, hay có gốc Ba Tư như Hỏa giáo và Mani giáo, hay những tôn giáo xa hơn về phía tây như Do Thái giáo và Thiên Chúa giáo, và rồi, Hồi giáo – chiến thắng trên chiến trường hay trên bàn đàm phán luôn đi cùng với sự thể hiện tính ưu việt về văn hóa và ơn phước thiêng liêng hơn. Phương trình này vừa đơn giản vừa đầy quyền lực: Một xã hội được vị thần, hay những vị thần đúng đắn bảo vệ và ưu ái sẽ thịnh vượng; những xã hội thờ sai thần tượng và thờ những lời hứa rỗng tuếch sẽ phải đau khổ.

Bởi thế, có những động cơ mạnh mẽ để nhà cai trị đầu tư vào cơ sở hạ tầng tâm linh thích hợp, chẳng hạn như xây dựng các công trình thờ phụng tráng lệ. Điều đó mang tới đòn bẩy để kiểm soát tình hình nội bộ, cho phép nhà lãnh đạo hình thành mối quan hệ củng cố lẫn nhau với giới tăng lữ thần quyền mà ở mọi tôn giáo chính yếu đều nắm giữ quyền hành về đạo đức và quyền lực chính trị rất đáng kể. Điều đó không có nghĩa là những nhà cai trị thụ động, phản ứng lại những giáo lý do một giai cấp (hay trong một số trường hợp là đẳng cấp) độc lập nêu ra. Ngược lại, những nhà cai trị quyết đoán có thể củng cố quyền hành và sự thống trị của họ bằng cách giới thiệu những sự hành đạo mới.

Đế quốc Kushan, vốn trải rộng từ Bắc Ấn Độ tới phần lớn Trung Á trong những thế kỷ đầu tiên Công nguyên, là một ví dụ điển hình. Ở đó, những vị vua bảo trợ cho Phật giáo, nhưng họ cũng buộc Phật giáo phải thay đổi. Điều quan trọng với một triều đại mà người cai trị không phải dân bản địa của vùng họ cai trị là tạo ra lý do cho sự cai trị đó. Để làm thế, các ý tưởng được pha trộn với nhau từ hàng loạt nguồn để hình thành nên mẫu số chung nhất lôi kéo được càng nhiều người càng tốt. Kết quả là nhà Kushan tài trợ cho việc xây dựng những ngôi đền – devakula, hay “những ngôi đền của gia đình thần thánh” – để thúc đẩy ý tưởng vốn đã được định vị trong vùng này, rằng những người cai trị có kết nối với trời và đất*.