Giáo Trình Văn Học Trung Quốc

SỞ TỪ

I. KHÁI QUÁT

1. Nếu Kinh thi là tác phẩm tiêu biểu cho văn hóa phương Bắc thì Sở từ là tiêu biểu cho văn hóa phương nam (triết học Khổng Mạnh Phương bắc; Lão Trang phương nam).

Có thể nói Sở từ là tác phẩm của Khuất Nguyên vì toàn bộ tác phẩm theo thể loại này mà hiện nay còn giữ được hầu hết là của Khuất Nguyên.

2. Khuất Nguyên sống vào nửa sau thời Chiến quốc (Cuối thế kỉ IV đầu thế kỉ III TCN). Quê hương ông là nước Sở (thuộc Hồ Nam, Hồ Bắc hiện nay), một trong bảy nước mạnh thời Chiến quốc (gọi là Thất hùng). Trong bảy nước ấy, Tần mạnh nhất, kế đến Sở. Sở cầm đầu sáu nước chống lại sự thôn tính của Tần. Đó gọi là “hợp tung” chống lại đường lối “liên hoành” của Tần (do Trương Nghi chủ xướng). Rốt cục, đường lối “liên hoành” thắng thế, Tần bá chủ thiên hạ.

Khuất Nguyên đề ra “biến pháp” nhằm mục đích: đối ngoại – hợp tung chống Tần; đối nội – hạn chế quý tộc, cất dùng người tài, giảm nhẹ hình phạt. Vì chủ trương yêu nước và tiến bộ đó mà cuộc đời ông long đong lận đận. Khi vua thực hiện “biến pháp”, ông được trọng dụng, có lúc làm quan đến Tả đồ (Phó Thủ tướng). Khi vua nghe lời xúc xiểm, theo “liên hoành” ông bị thất sủng, bị lưu đày. Lần thứ hai, sau 14 năm lưu đày, khi Tần diệt Sở, ông nhảy xuống sông tự vẫn. Đó là ngày mùng 5 tháng 5 tết Đoan Ngọ.

3. Tác phẩm của Khuất Nguyên gồm từ, phú, thơ gọi chung là Sở từ (thơ, từ theo điệu Sở). Ngoài Li tao, Sở từ còn có những phần sau:

Cửu chương gồm 9 bài: Tích tụng (Tiếc làm thơ), Thiệp Giang (qua sông Giang), Ai Sính (Nhớ Sính đô), Trừu tư (Tô bày tâm sự), Hoài Sa (Nhớ Trường Sa), Tư mĩ nhân (Nhớ người đẹp), Tích vãng nhật (Nhớ ngày xưa), Quất tụng (Ngợi ca cây quất), Bi hồi phong (Buồn gió xoáy).

Trong 9 bài đó, đáng chú ý nhất là bài Quất tụng. Ông ca ngợi phẩm chất “đứng thẳng, không dựa dẫm” của cây quất, miêu tả chùm rễ cắm sâu vào đất phương nam khiến chúng ta nhớ đến cây tùng lá xanh suốt mùa đông giá rét vì “cội rễ bền, dời chẳng động” trong thơ Nguyễn Trãi.

Cửu ca gồm 11 bài dân ca được Khuất Nguyên cải biên, nói về việc tế thần mặt trời, thần núi, thần mây, thần coi việc nối dõi, thần sông Hoàng Hà, thần sông Tương… Đặc biệt có bài Quốc thương (Hồn liệt sĩ) có âm hưởng tế các chiến sĩ trận vong.

Thiên vẫn (Hỏi trời) là một bài thơ lạ, đề xuất hơn 130 câu hỏi về truyền thuyết, lịch sử. Theo Lỗ Tấn, khi lưu đày lên Hán Bắc, Khuất Nguyên quanh quẩn thăm viếng các đền đài miếu mạo, nhìn các bản vẽ trên tường mà nêu thắc mắc (Hán văn học sử cương yếu). Qua bài này, ta hiểu tư tưởng khai sáng của nhà thơ, cũng là dấu ấn của thời đại “trăm nhà đua tiếng”.