Khoa Cử Việt Nam – Thi Hương – Web Tải Sách Miễn Phí Ebooks PDF

Sách Khoa Cử Việt Nam – Thi Hương của tác giả Nguyễn Thị Chân Quỳnh mời bạn thưởng thức.

II – KHOA CỬ Ở VIỆT-NAM

A – TỪ THƯỢNG CỔ ĐẾN HẾT THỜI BẮC THUỘC

1 – Trước thời Bắc thuộc :

Thời các vua Hùng, nước Văn-lang theo chế độ Lạc hầu, Lạc tướng, cha truyền con nối nhưng việc học việc thi thì không thấy sử chép.

2 – Thời Bắc thuộc (111 tr TL – 938):

Ngay từ đầu thời Bắc thuộc đã có người Nam học chữ Hán nhưng Tích Quang, Nhâm Diên và Sĩ Nhiếp mới được coi là những người có công mở trường dậy học, tuy chỉ dậy ở trình độ thấp kém, đào tạo từng lớp quan lại hạ cấp để sai khiến, ai muốn học cao phải sang tận Trung quốc. Có lẽ vì sĩ từ gốc Việt thành đạt ngày một nhiều nên năm 845, vua Đường hạn chế số người Nam thi khoa Tiến sĩ không được quá 8 người, thì Mình kinh (làm sáng nghĩa kinh sách) không được quá 10 người (4). Có những người hiển đạt thời ây còn được ghi tên trong sử sách như :

Trương Trọng, thời Hán Minh Đế (58-75), học ở Lạc-dương, làm Thái thú (quan cai trị một quận, về dân sự) Kim-thành.

– Lý Tiến, đời Hán Linh Đế, khoảng 184-5 làm đến Thứ sử (quan cai trị một châu, giám sát các quận) Giao-châu, lúc ấy Sĩ Nhiếp chỉ là Thái thú Giao-châu. Năm 200, Lý Tiến xin cho những người Nam được cử làm Hiểu-liêm (Cừ-nhân), Mậu-tài (Tú-tài) được làm quan ở Trung châu (Trung quốc) nhưng Hán Để chỉ cho làm Trường lại (quan thấp) ở châu mình chứ không được bổ ở Trung nguyên vì sợ người Nam “hay chê bai, bắt bẻ triều đình” (5).

– Khương Thần Dực làm Thứ sử Ái-châu (Thanh-hóa) đời Đường, có hai người cháu du học kinh đô Tràng-an, cùng đỗ Tiến sĩ :

Khương Công Phụ, người quận Cửu-chân, đỗ Tiến sĩ năm 784, có bài chế sách nổi tiếng là hay. Bài phú “Bạch vân chiếu xuân hải” được người đương thời khen là kiệt tác, lời lẽ tao nhã, còn chép trong Uyên giám (6). Làm quan Hữu Thập Di Hàn-lâm Học Sĩ, thăng Gián nghị đại phu Đồng Trung thư môn hạ Bình chương sự, tính hay can gián, thường bị biếm. Đường Thuận Tông cho làm Thứ sử Cát-châu, chưa đến lị thì chết.

– Khương Công Phục, em Phụ, làm quan đến Lang trung bộ Lễ, Bắc bộ Thị lang.

B – THỜI TỰ TRỊ TRƯỚC NHÀ NGUYỄN

Các triều Đình, Ngô và Tiền Lê : không thấy sử chép việc học có lẽ vì là thời khai quốc, vua còn lo phòng thủ, giữ nước, việc dùng người chỉ tùy tiện.

1 – Nhà Lý (1010-1225):

Thời nhà Lý, do phải học kinh sách, tăng lữ là từng lớp trí thức nên những người đi học thường đến chùa học. Chính Lý Thái Tổ cũng là học trò nhà sư Lý Khánh Vân, sau khi lên ngôi đã giúp đỡ các chùa khuếch trương sự học. Lúc đầu, cách dùng người đều do các nhà sư có địa vị lựa chọn, cất nhắc những người thông minh, nhanh nhẹn, sau mới mở các khoa thi.

Suốt thời Lý chỉ mở có 7 khoa :

1075 mở khoa thi đầu tiên ở nước ta, thì Nho học ba trường, gọi là thi Tam trường, kén người Mình kinh bác học;

1086 kén người sung vào Hàn lâm viện ;

1152 thi Đình ;

1165 thì Thái học sinh hỏi cách trị dân, người đỗ bổ làm quan các trấn ;

1185 và 1193 kén người vào Thị học (hầu vua học);

1195 thi Tam giáo hỏi về các đạo Nho, Phật, Lão, cho đỗ xuất thân.

Ngoài ra còn có các kỳ thi Hình Luật, Thư Toán để kén lại điển.

Theo Việt Sử Lược thì năm 1098 đã phân biệt ra hai hạng Cập đệ và Xuất thân.

Vì Nho học mới bắt đầu thịnh, Khoa cử mới bắt đầu xây nền móng nên các điều mục đại cương tuy đầy đủ nhưng cách thức, niên hạn chưa rõ ràng. Chương trình, thể lệ, sửkhông chép rõ, chỉ biết khi nào cần người mới mở khoa thi.

2 – Nhà Trần (1225-1400) & Nhà Hậu Trần (1407-13):

Đời Trần, việc tổ chức giáo dục và thi cử đã tường tận. Ở Kinh sư có Quốc học viện ; các lộ, châu, phủ, có nhà Học, nhà Hiệu, do các Đốc học và Giáo thụ coi. Lại định rõ phép thi 4 trường và phép bổ dụng, phân biệt thì Hội, thi Đình.

1232 thi Thái học sinh, người đỗ chia ra Tam giáp, theo thứ tự từ cao đến thấp : nhất giáp, nhị giáp và tam giáp.

1239 định lệ 7 năm mở một khoa, sau mới đổi ra 3 năm một khoa.

1247 lấy ba người đỗ đầu nhất giáp, gọi là Tam khôi, theo thứ tự từ cao đến thấp : Trạng-nguyên, Bảng-nhãn, Thám-hoa.

1256 thi Thái học sinh chia ra người Kinh (Kinh-bắc, Sơn-nam, Sơn-tây, Hải-dương), người Trại (Thanh, Nghệ), lấy riêng ngạch đỗ, đều có Tam khôi (buổi đầu chia ra Thượng Trại, Hạ Trại), để khuyến khích kẻ sĩ ở xa, giáo dục chưa thấm nhuần. Đời Trần Thánh Tông (1258-82) hợp Kinh, Trại thì chung.

1370 mới bắt đầu mở khoa thi Hương, người đỗ gọi là Cử nhân, có đỗ mới được thi Hội.

1396 định phép thi 4 trường theo nhà Nguyên, năm trước thi Hương, năm sau thi Hội, đỗ Hội mới thì Đình. Vua ra đề văn sách, định thứ tự.

3 – Nhà Hồ (1400-07):

Khi Hồ Quý Ly chưa lên ngôi, năm 1387 đã có ý định bỏ lối kén nhân tài bằng Khoa cửmà dùng phép Tuyển cử, chọn lựa người tài giỏi mỗi năm tiến kinh (7).

Năm 1404, Hán Thương định rõ phép thi Hương ba năm một khoa, lại bắt thì thêm hai môn viết và toán, cộng là 5 trường.

4 – Nhà Hậu Lê (1428-1527) :

Nhà Hồ mất, nước ta bị nhà Minh đô hộ một thời gian ngắn tuy có mở khoa thi nhưng sĩ dân trốn tránh không chịu thi.

Lê Thái Tổ khởi nghĩa đánh đuổi quân Minh, giành lại chủ quyền. Lúc mới phục quốc, công việc trị an bề bộn nên phép thì giản lược, chưa tỉnh vì bằng các đời Trần, Hồ :

1429 thi sĩ dân và các quan văn võ từ tứ phẩm trở xuống, tỉnh thông kinh sử, ở Đông đô. Thi kinh nghĩa hoặc luận, phú hay văn sách. Tùy tài bổ dụng, không kể thứ tự. Chưa có thi Hương, thi Hội.

1433 định lệ 6 năm một khoa, năm trước thi Hương, năm sau thi Hội.

Thời Hồng-đức (1460-97, Lê Thánh Tông) được coi là thời cực thịnh của Khoa cử nước ta : cách lấy đỗ rộng rãi, công bằng, ra đề thì hỏi đại thể chứ không tìm những câu hiểm hóc nên kẻ sĩ có tài không bị bỏ sót.