Luận đề về Cung Oán Ngâm Khúc – Đọc sách online ebook pdf

SẮC THÁI THỜI ĐẠI

Nguyễn Gia Thiều từ lúc thiếu thời cho đến khi về già trải qua thời kỳ nước ta vừa có vua, vừa có chúa. Ông được mục kích sự thay đổi ngai vàng của các vua : Lê Hiển Tôn, Lê chiêu Thống, Bắc Bình Vương Quang Trung ; và các chúa : Trịnh Doanh, Trịnh Sâm, Trịnh Cán, Trịnh Khải (Bồng). Nhưng ông chỉ trực tiếp chịu ơn huệ các chúa vừa kể trên mà thôi.

Thời đó diễn ra cảnh Nam Bắc phân tranh. Suốt trong đời ông ở ngoài Bắc, đại quyền về tay họ nhà Trịnh. Mọi việc đều do Phủ Liêu (phủ chúa) quyết định. Các vua Lê chỉ ngồi làm vì lương bổng nhà vua đều do nhà Chúa chi cấp.

Bộ máy cai trị diễn ra cảnh tượng vô cùng rối nát về đủ các mặt.

Thực trạng trong nước lúc đó, có những nét chính như dưới đây :

a) SỰ SUY NHƯỢC CỦA HOÀNG TỘC HẬU LÊ

– Lùi bước : Họ Trịnh ỷ vào công lao đánh dẹp nhà Mạc giúp vua Lê nên đòi kỳ bằng được sắc phong vương để dễ áp bức vua con nhà Lê (Trường hợp Chúa Trịnh Sâm sai bắt thái tử Vỹ trước mặt vua Lê Hiển Tôn).
– Cầu danh cầu lợi : Thái tử Cẩn lẻn đến xin chúa Trịnh Tông ban cho ngôi báu, tranh giành với thái tử Kỳ.

– Dư luận khinh nhờn : Thấy vậy, kiêu binh chê cười, sỉ vả thái tử Cẩn, đập phá kiệu của Cẩn ở trong phủ chúa. 1

b) LUẬT LỆ ĐẶC BIỆT CỦA THẾ HỆ

Chúa Trịnh vì xa phí nhiều, công quỹ hao hụt lớn nên phải đặt ra lệ : « quan lại, ai nộp 600 quan thì được thăng một bực. Người chân trắng nộp 2800 quan được bổ tri phủ, nộp 1800 quan được bổ tri huyện. Còn có lệ thu tiền thông kinh 3 quan, ai có tiền sẽ không phải khảo hạch. Cho nên người thì dùng sách để chép, kẻ thuê người làm bài hộ ». 2

c) TINH THẦN QUAN LẠI

Văn võ quan hầu hết mắc phải những lỗi này : trốn tránh nhiệm vụ (Nguyễn Khản), phỉnh nịnh người trên 3, tàn bạo, hà hiếp dân lành (Đặng Mậu Lân) và luồn lọt các cửa quyền quí. 4

d) NẠN KIÊU BINH

Thời loạn lạc, nhà Chúa vì cần bảo vệ quyền lợi mình nên đã biệt đãi quân sĩ (lính Tam Phủ). Những ưu binh Thanh-Nghệ ấy thỏa sức hoành hành : giết Huy quận công, truất ngôi Trịnh Cán, diếc móc Trịnh Khải và Dương Phi, ngày đêm vây phủ chúa, bắt buộc chúa phải giết quốc sư, quốc cữu, đập phá võng kiệu các quan ở ngoài đường và cướp bóc ức hiếp dân chúng. Đến nỗi, các quan dù to nhỏ đi chầu có gặp phải lính Tam phủ ở ngoài đường thì đều phải lảng tránh sang nẻo khác. 5

đ) HỌ NHÀ CHÚA (TRỊNH PHỦ)

Vì thiếu chính nghĩa, họ Trịnh luôn luôn nghi ngờ các giới thần phục chung quanh mình. Đề phòng mọi phong trào phản đối, chúa Trịnh (quân phiệt) định dùng lực lượng ưu binh để đàn áp. Nhưng ưu binh vốn vô kỷ luật, được thể vậy càng ỷ thế công lao gìn giữ đất nước, mỗi ngày một lộng quyền thêm, đòi hỏi quyền lợi một cách quá đáng, vô lý. Đến ngôi chúa, họ cũng coi như ở trong tay họ.

Khi tình trạng ấy xẩy ra, chúa Trịnh không còn dám tin cậy vào hậu thuẫn kia nữa, thấy rõ thế đứng của mình chông chênh, chỉ nhất thời, nên quay vào chuyện hưởng thụ khoái lạc, tranh thủ thời gian. Điều kiện, phương tiện sẵn có, người ta thỏa sức tận hưởng. Mỗi phủ có tới 300, 400 cung nữ. Lòng ích kỷ tham sướng gây ra nhiều thảm cảnh trong cung (Khải mưu lật ngôi cha là Trịnh Sâm ; Đặng Tuyên phi bắt giam Trịnh Khải ; Sâm nhiều lần toan giết Khải…)

Đối với quý tộc thân thích, nếu không trực tiếp giúp ích cho cơ mưu, kế hoạch của mình, chúa chỉ cấp dưỡng một cách tắc trách ; miễn sao giữ được nhân tâm khỏi bất mãn (Sâm hàng năm không giáp mặt văn võ quan). 6

e) TINH THẦN NHO SĨ LUNG LAY, GIAO ĐỘNG

Đứng trước các việc đồi bại ấy, nho gia chính truyền rất chán nản. Khi thấy chủ trương « dụng thế » khó thích hợp, nhà nho nuôi mộng ẩn dật, lấy thiên nhiên làm cứu cánh, hoặc dùng thuyết « thiên mệnh » để tự an ủi hoặc coi khẩu hiệu co giãn « tùy thời » mà liệu gió phất cờ. Tinh thần sĩ phiệt vốn thụ động, phương pháp tề gia trị quốc chỉ nhiều « tính chất lý tưởng » nên ai muốn cải cách chế độ cũng gặp nhiều trở ngại.

Bị bế tắc, tư tưởng họ mang khuynh hướng « tin quỷ » tương tự như thuyết « thượng quỷ » của phái Mặc học. Thản hoặc có nhà nho nào tiến bộ hơn muốn theo chủ trương « quí nghĩa » dùng chính sách « thượng hiền » (Mặc Tử) mà làm điều nhân và tìm người hiền cho Phủ Chúa – Triều Đình thì bị người đương thời chê bai, bác bỏ ý kiến.

Tóm lại, một số đông nho gia phân vân trước tín lý Khổng Mạnh, có người ngả sang Lão giáo và Mặc giáo (là hai học thuyết có nhiều điểm mâu thuẫn với Khổng giáo) ngõ hầu mong tìm thêm phương cách làm dịu không khí ngột ngạt kia đi, bảo vệ lấy nền luân lý của giới mình. Có thể nói rằng : tinh thần sĩ phiệt hồi ấy suy vong nhất trong các thời đại.

II. NGUYÊN NHÂN SÁNG TẠO TÁC PHẨM : CÁ TÍNH TÁC GIẢ

Muốn tìm ra chân tướng cái tâm lý, tư tưởng của Nguyễn Gia Thiều ta phải truy nguyên ở đời sống ông, ở các sự biến chuyển trong thời đại ông, và trong tác phẩm của ông.

Sau khi đã làm công việc đó một cách thấu đáo, ta có thể phân hóa đẳng cấp ông, rút ra được những nét điển hình về « cá tính » Nguyễn Gia Thiều :

a) Tính chất quý tộc có ý thức về « đạo » làm người : Những cảnh suy đồi giả dối trong cung đã day rứt tâm hồn ông. Ông chịu đựng nỗi khổ tâm về sự ỷ lại, sống nhờ, cảm thông hoàn cảnh của cung nữ và những người thích thuộc nhà Chúa bị ruồng bỏ.

b) Sự đau đớn vì phải đặt nhầm chỗ, trái nghề : Tài hoa mà phải làm nội thị lâu ngày. Ham mê nghiệp văn, say sưa triết học mà lại ở chức quan võ nhỏ (tước hầu chỉ do đặc ân mà ra chứ không hoàn toàn do chiến công).

c) Trung thành với chính sách « dụng thế » của Khổng giáo : Nhưng không đạt được ý nguyện, không thích hợp với cái thời đại « ăn sổi ở thì ».

d) Thoái nản những sự hãnh tiến của kiêu binh : Thời thượng lúc ấy là sủng võ, quân phiệt lấn át sĩ phiệt.