Lược Khảo Về Khoa Cử Việt Nam – Đọc sách online ebook pdf

Nước ta là một nước nhỏ ở cạnh nước Tàu, trải bao lâu Bắc thuộc, nên nhất thiết chế-độ đều phải theo Tàu cả, dần dần tập quen, cái gì cũng Tàu thì mới có vẻ hay vẻ tốt. Ngay từ hồi ấy, trong con mắt người ta cùng người Tàu, chỉ có nước Tàu là văn-minh, cũng như Hi-lạp và La-mã ở phương tây, ngoài nước Tàu ra toàn là rợ mọi cả 3. Nước ta mãi đến đời Đinh trở về sau, thoát li được cường-quyền, gây nền độc-lập, thì đã vào hồi nước Tàu đặt ra khoa-cử rồi, thế cho nên cách kén chọn nhân-tài ở xứ ta chỉ có lối khoa-cử cũng như ở Tàu về hồi đó mà thôi. Vậy xét qua cách kén chọn nhân-tài ở Tàu đời xưa, không phải là không bổ-ích.

Ở Tàu, trước hồi có khoa-cử cũng đã có nhiều cách lựa chọn lấy nhân-tài. Xét từ thượng-cổ, người ta còn ăn lông ở lỗ, mặc lá đeo da, ai mạnh thì sống, ai yếu thì bẹp ; dần dần về sau, văn-hóa một tiến, lấy trí-tuệ mà tranh giành nhau, nên các cổ-nhân rất lưu ý về việc giáo-dục dân chúng, đoán luyện nhân-tài, tuy chưa đặt riêng ra khoa cử, nhưng kén ngay ở trường học, cốt được thực tài. Thời tam-vương (trước Th. Ch.) trẻ con mới vỡ lòng học ở nhà, gọi là Thục 塾 ; khi đã biết ít nhiều cho học ở trường làng, gọi là Tường 庠 ; tốt-nghiệp ở trường làng lên học ở tỉnh, gọi là Tự 序 ; khi đã thành tài lên học ở nước gọi là Học 學 tức là đại-học. Theo trong sách Châu-lễ 周禮 và Vương-chế 王制 mỗi khi học-trò tốt nghiệp ở từng trường đều có danh hiệu riêng : Tú-sĩ, Tuyển-sĩ, Tuấn-sĩ, và Tiến-sĩ ; từ trường nọ cử lên trường kia thì do ở các ông thày dạy bình nhật kén chọn trong bọn những người còn theo học, không những phải có tài có học mà còn phải có đức-hạnh. Ông thày nào kén chọn không cẩn-thận, hoặc ẩn-nặc người giỏi thì không những phải pháp-luật nghiêm-phạt, mọi người đều khinh-bỉ, không kể là người trong xã-hội. Việc tuyển cử đó mãi đến đời Xuân-thu hãy còn thấy thi-hành, phép nội-chính của vua Tề Hoàn-công còn chép trong sách Quốc-ngữ 國語 rõ-ràng lắm :

« Cứ rằm tháng giêng, vua thân đi từng làng, đòi quan thủ-hiên ra hỏi xem trong làng ấy có ai là người học-hành giỏi, tính nết tốt, thì phải đề cử, nếu ẩn nặc hay không biết thì phải tội. Đó là kén chọn văn thần, đến vũ-tướng cũng vậy, cũng bắt phải đề cử những bậc tài nghệ siêu-quần ».

Lọc đi lọc lại, ai cũng phải lấy công-tâm vì xã-hội kén chọn người hay, có phải cổ-nhân cẩu-thả, chỉ trong một hai ngày thi cử thì làm sao có thể khỏi di tài, khỏi lạm dụng được. Dần dần về sau nhân trào-lưu phong-kiến, không những đế-đồ vương nghiệp, đời nọ nối đời kia mà đến các quan chức cũng cha truyền con nối ; có người không biết một chữ, không hiểu một việc cũng cầm quyền cai-trị, thì còn lấy đâu mà thịnh được ; thế cho nên trong sách Xuân-thu thường chê cách thế-khanh là không hay. Đến đời Tần đời Hán, sau một hồi loạn lạc lung tung, tưởng lầm rằng, làm cho dân ngu thì dễ cai-trị, nên Tần thì phần thư khanh nho, Hán thì không nói tới học-hiệu, đặt ra các khoa để kén người, chia học hiệu khoa-cử ra làm hai : học hiệu là tư của dân-chúng mà khoa-cử là công của quốc-gia. Không có trường dạy mà chỉ tìm cách kén người thì lấy người đâu mà kén, điều đó có lẽ trái tai lắm ; nhưng an tri cách học hiệu được tự do lại không là một việc hay. Theo chính-sách ấy thì sự giáo-dục không được phổ tế khắp mọi người về đủ các phương-diện, nhưng ai đã xuất quần thì có lẽ lại tự đào chú được hoàn-toàn xuất sắc, cho nên Hán, Đường, Tông cũng sản xuất được nhiều cự nho, danh-tướng. Cho đến mãi đời Tông, Vương An-Thạch là người có sáng kiến hay, xin lại dựng lại các học-hiệu bỏ lối thi cử toàn bằng văn-chương, theo như lối đời Tam-vương dạy bảo quốc-dân cho được hoàn bị, tiếc vì những chánh-sách hay của ông ít người tán-thành, phần nhiều câu nệ về lối từ-chương. Mãi tới hồi có phong-trào Thái-tây tràn sang Đông-á, ông Khang ông Lương hết sức hô-hào, được ít lâu rồi khoa-cử nước Tàu mới bãi hẳn. Đó là kết cục ở Tàu, còn ở ta cũng nhờ phong-trào ấy mà có sự biến đổi to trong lịch-sử.