Ngàn Năm Áo Mũ – Đọc Sách Online Ebooks PDF

Thời kỳ Bắc thuộc kéo dài suốt một thiên niên kỷ trên nước Việt, nhưng chưa lúc nào người Việt nguôi ngoai khát vọng độc lập, mà minh chứng là các cuộc khởi nghĩa của hai Bà Trưng, Bà Triệu, Mai Thúc Loan, Phùng Hưng, Khúc Thừa Dụ, Dương Đình Nghệ v.v. chống lại sự cai trị của triều đình phương Bắc.

Không thể phủ nhận, trong thời kỳ bị đô hộ kéo dài, người Việt đã tiếp nhận khá nhiều thành tố của văn minh Trung Hoa, nhưng các tập tục truyền thống trong lối sống, trong sinh hoạt, trong lời ăn tiếng nói hàng ngày vẫn được người Việt lưu giữ bền chắc. Sau khi nhà nước phong kiến – quân chủ của người Việt được tạo lập, mỗi triều đại mới dựng lên luôn quan tâm đến việc tái thiết triều nghi, phẩm phục, song riêng với trang phục dân gian, triều đình Việt Nam nhìn chung đều muốn dân chúng giữ nguyên phong tục vốn có.

Ví như tháng 5 năm 1437, vua Lê Thái Tông đã chuẩn tấu đề nghị của Lương Đăng, áp dụng một phần chế độ trang phục của nhà Minh vào trang phục cung đình, trong khi đó đến tháng 12 lại ra lệnh cho người Minh ở Đại Việt phải nhất loạt mặc áo và cắt tóc ngắn theo phong tục của người Kinh bản địa.(1)

Điều này tiếp tục được minh chứng qua chính sách khoan hòa của vua Quang Trung trong chiếu lên ngôi, khi ông cho phép “y phục dân gian Nam Hà, Bắc Hà đều được theo tục cũ, chỉ có mũ áo trong triều thì nhất loạt tuân theo quy định mới” Nhìn chung, triều đình Việt Nam từ thời Lý đến thời Lê đều không có chính sách bắt ép thay đổi trang phục dân gian trong toàn quốc, ngoại trừ triều Nguyễn sau này.

Dĩ nhiên, trang phục dân gian Việt Nam không chỉ có vài kiểu dáng áo quần đơn nhất, song thường có một vài kiểu trang phục đặc biệt thịnh hành ở mỗi thời đoạn khác nhau. Có thể nói, khác với tính chất phức tạp và sự vận động riêng biệt của trang phục cung đình, trang phục dân gian Việt Nam nhìn chung khá ổn định về kiểu dáng và hình thức, đặc biệt là trang phục của tầng lớp thường dân.

Vào thời Lý Trần, áo cổ tròn là kiểu áo phổ biến của cả đàn ông và đàn bà. Riêng đàn ông còn quây Thường, một dạng váy quây bên ngoài quần lụa, dưới vạt áo Tứ Điên; đàn bà chuộng mặc áo giao lĩnh cổ lớn. Thời kỳ này, áo tứ thân được may bằng bốn khổ vải, hai vạt song song buông dài xuống phía trước đã xuất hiện, đây cũng là một trong những kiểu áo phổ biến của phụ nữ Việt Nam được kế thừa qua suốt thời Trần, Lê. Bước sang thời Lê, kiểu áo chung của đàn ông và đàn bà là áo giao lĩnh (cổ áo vắt chéo, còn gọi là áo tràng vạt).

Đàn ông lao động, lính tráng vẫn lưu giữ tục đóng khố như người thời Lý – Trần; đàn bà tiếp tục duy trì bộ trang phục yếm – váy, áo tứ thân. Từ khi chúa Nguyễn cát cứ phương Nam, nước Việt phân làm vương quốc Đàng Trong và Đàng Ngoài, năm 1744, chúa Nguyễn Phúc Khoát hạ lệnh thay đổi toàn bộ trang phục dân gian Đàng Trong. Tại thời điểm này, kiểu dáng áo dài cổ đứng cài khuy được phổ biến, trong suốt thời Nguyễn về sau, loại áo này không ngừng thay đổi về độ dài rộng của ống tay, vạt áo, cổ áo, dần dần thay thế trang phục áo cổ tròn và áo giao lĩnh của các triều đại trước đây.

Một mặt khác, có thể nói sự chống đối “làm loạn” của người Giao Chỉ trong khoảng 1000 năm Bắc thuộc chắc hẳn đã dấy lên bởi chính sách tham tàn của các thái thú và những ràng buộc gò bó của lề lối Trung Hoa, nhưng đồng thời nó cũng phần nào thể hiện bản tính ưa tự do của người Việt. Có điều, về sau, tính thoải mái trong thói quen sinh hoạt nhiều khi lên tới độ “vô phép tắc” dẫn đến việc thời nào cũng có người dân “cả gan” vận quần áo màu vàng, sắc phục luôn được triều đình Việt Nam quy định dành riêng cho thiên tử.

Sự “lấn vượt tày đình” này chẳng biết bắt đầu tự khi nào, chỉ biết năm 1182, vua Lý Cao Tông đã “cấm thiên hạ không được mặc trang phục màu vàng”(1), sau khi nhà Minh đô hộ nước ta cũng nhiều lần ra lệnh cấm dân gian mặc áo màu vàng(2). Năm 1448, vua Lê Nhân Tông vẫn “ra lệnh cho bộ Lễ tuyên bố lại lệnh cấm dân gian mặc màu vàng vì bấy giờ thói tục chuộng sự xa hoa, lấn vượt.”(3) Đến tận năm 1916, vua Khải Định cũng phải phê rằng: “Ngày trước khi trẫm còn là hoàng tử luôn thấy dân chúng có nhiều người ăn mặc quần áo màu vàng, như thế là phạm luật.

Nên đồng thời sức cho Phủ Thừa Thiên yết bảng nghiêm cấm từ nay trở đi nhân dân không được ăn mặc quần áo có màu vàng và những màu sắc gần với màu vàng để có sự phân biệt.”(4) Trong khi đó ở triều đình nề nếp vẫn nghiêm ngặt và gò bó hơn nhiều so với chốn dân gian, cho nên được lúc thế lực lấn át vua, tể thần Nguyễn Công Hãng đề nghị chúa Trịnh Cương vận áo màu vàng tiếp kiến quần thần, nhưng ông vẫn một mực từ chối: “Ta…lúc nào cũng coi sự tôn kính làm lòng. Màu vàng là sắc phục của thiên tử, ta đâu dám làm 1. (Việt) Toàn thư.

Nguyên văn: 禁天下不得着黃色服 2. (Trung) An Nam chí nguyên. Tr.253. Nguyên văn: 僭用玄黃紫色以為禁令 3. (Việt) Toàn thư. Nguyên văn: 辰習尚奢僭，乃令禮部申禁民間毋得服黃色 4. (Việt) Đồng Khánh Khải Định chính yếu. Tr.431. như vậy?”(1) Tuy thế, thi thoảng ta vẫn thấy một vài hành vi “thoải mái” của các quan chốn cung đình, như việc các quan nhà Lê thoải mái nhổ nước cốt trầu, nhả bã ra cửa và sân Đan Trì dẫn đến lệnh cấm của triều đình vào tháng 11 năm 1473(2) v.v.

Bản tính bảo thủ, giữ gìn bản sắc chỉ thực sự được đẩy mạnh và trở nên quyết liệt vào những thời kỳ người Việt nhận thấy có nguy cơ bị đồng hóa văn hóa, còn trong thời bình, họ lại tỏ ra khá linh hoạt trong việc tiếp thu các nền văn hóa xung quanh. Lúc này, chính những người trị vì đất nước lại ý thức về việc bảo tồn truyền thống.