Ngục Trung Thư – Đời Cách Mệnh Phan Bội Châu – Đọc sách online ebook pdf

II. RA ĐỜI GIỮA LÚC MẤT NAM-KỲ ĐÃ 6 NĂM !

Triều vua Tự-Đức thứ 15, năm Nhâm-tuất (Tây-lịch 1862), binh Pháp chiếm lĩnh đất Nam-kỳ ta.

Nam-kỳ là kho tàng thiên-nhiên của nước ta ; cửa biển Saigon thật là cuống họng ta, nay đã vào tay người Pháp rồi, ta chưa mất hết cả nước, chỉ là chuyện thời-gian sớm muộn đó thôi. Chén vàng đã ụp, nhà lớn sắp tiêu, thương thay cho ta, lại nhè giữa lúc ấy mà sinh ra đời. Thiệt ta sinh ra đời giữa năm Đinh-mảo, niên-hiệu Tự-Đức thứ 20, nghĩa là lúc Nam-kỳ đã mất sáu năm rồi. Đầu xanh nào đã biết gì, con thơ chưa lìa bọc mẹ, thế mà tấn-kịch biển khóc non gào, sửa-soạn đem mi mà liệng vào giữa tấm màn thảm-đạm ấy. Lồng-lộng trời xanh, kẻ ấy là ai đó tá ?

Lúc đầu thế-kỷ 18, ngọn sóng mới của Âu-học vọt lên cao muôn trượng ; những tiếng dội phú-cường, hầu như vang-động tràn-lan cả hoàn-cầu. Phải chi ta sớm được đầu-thai ở giữa khoảng đó, có lẽ ta không đến đỗi mù-mù mịt-mịt như ta ngày hôm nay. Nhưng tiếc thay, ta chẳng may sinh ra ở nước Nam ta.

Nước ta từ xưa phụ-thuộc vào nước Tàu, địa-lý, lịch-sử, gốc-tích, trải mấy ngàn năm nay, như hai nước anh em đã lâu đời lắm vậy. Bởi đó, nước ta chỉ biết tôn-sùng Hán-học như thần thánh, mà Hán học xem trọng, chỉ có khoa-cử văn-từ.

Tôi từ nhỏ tới lớn, vốn có tư-chất thông-minh, công-phu đèn sách dùi-mài cũng không bê-trễ, nhưng kể đến sự kết-quả, chẳng qua chỉ là sự học khoa-cử mà thôi.

Vì lúc bấy giờ, lối học khoa-cử của nhà Thanh, đang sôi-nổi như gió cuốn mây bay, người nước mình bắt bóng theo chân, chỉ sợ không giống y người Tàu. Bà con ta muốn cỡi mây lướt gió, không thể nào không mượn con đường khoa-cử, dầu ai có muốn chẳng theo thời đi nữa, cũng không có đường học nào khác hơn mà đi. Than ôi ! chổi cùn trong nhà, tự mình xem là của quý, sự ưa-thích lâu đời đã thành thói-quen thành ra rốt cuộc tôi cũng bị thời-trang trói-buộc, đến đỗi tiêu-hao ngày tháng về nghiệp khoa-cử gần hết nửa đời người. Đó là một vết nhơ rất lớn trong đời tôi vậy.

III. CÙNG ANH EM ĐỒNG-CHÍ TỔ-CHỨC RA ĐỘI SĨ-TỬ CẦN-VƯƠNG

Năm tôi 17 tuổi, tức là năm Tự-Đức 36, quý-mùi, binh Pháp chiếm lấy Hà-nội và các tỉnh Bắc-kỳ. Đến năm tôi 19 tuổi, nhằm năm ất-dậu, Hàm-Nghi nguyên-niên, binh Pháp chiếm kinh-thành Huế, vua Hàm-Nghi phải chạy : cung-điện bày ra cảnh hoang-lương, nhởn nhơ bầy nai, đầy dăng ổ quạ, tấn-kịch vong-quốc mở ra từ tháng 7 Hàm-Nghi năm đầu trở đi vậy. Ôi ! Trời nghiêng đất ngã, lúc nầy kẻ làm trai đội trời đạp đất, ai nỡ dòm non sông bằng con mắt gỗ đá, trơ-trơ cho đành !

Tôi được trời phú cho, máu nóng không vừa, ngay từ hồi còn là thằng trẻ con đọc sách của ông cha để lại, mỗi khi đọc tới chuyện người xưa hăng hái thành-nhân tựu-nghĩa, tôi thường nhỏ nước mắt ròng-ròng, thấm ướt cả sách. Những chuyện Trương-công Văn-Định chết theo Nam-kỳ và Nguyễn-công Tri-Phương tuẫn thành Hà-nội, tôi hay đàm-đạo nhắc-nhở tới luôn, mà mỗi lần nhắc tới, khiến tôi vung tay vỗ ngực, tự thẹn cho mình thua sút hai ông đó. Vì tính-chất trời sinh cho tôi như thế, không thể nào làm bộ khác hơn được.

Sau lúc kinh-thành thất-thủ, vua Hàm-Nghi ngự giá ra đóng tại sơn-phòng tỉnh Hà-Tĩnh, các bậc quan-thân đang ở nhà ; như Nguyễn-xuân-Ôn, Đinh-văn-Chất, đua nhau dựng cờ cần-vương, phong-trào tràn-lan khắp các phủ huyện đều có. Ngó lại tôi còn là một tên học trò nhỏ tuổi, nào có thế-lực gì dám cùng các cụ cùng nổi lên làm việc lớn. Mình như con chim con, lông cánh chưa đủ, nanh vuốt còn non, tự nghĩ mà buồn. Lại nhớ đến chuyện anh-hùng của Đổng-thiên-vương ngày xưa ba tuổi cỡi ngựa đánh giặc, tôi nghĩ tôi thật là một thằng con trai hèn quá.

Suy đi tính lại, không biết làm cách gì, chỉ còn có cách kêu gào bọn đồng-học, tổ-chức ra một đội quân học-trò giúp vua, gọi là « Sĩ-tử cần-vương đội ». Tôi với bạn thiết Trần-văn-Lương là người phát-khởi, cùng tôn ông cử-nhân Đinh-xuân-Sung lên làm đội-trưởng ; tôi thì làm phó-đội. Đội này chỉ có lối ngoài một trăm người.

Công việc sắp-đặt hơi yên, duy có binh-lương khí-giới chưa có cách tìm đâu cho ra. Vừa gặp lúc người Pháp đem đại-binh tới hạ thành Nghệ-an, rồi thừa thắng tiến binh đánh giẹp các phủ huyện. Đội quân của chúng tôi tổ-chức, cả lương-hướng súng đạn đều không có, thành ra chỉ trong giây lát, như bầy muông-chim vỡ-lở tứ-tán. Tôi phải trà-trộn trong đám nạn-dân mà chạy thoát-thân. Tới nay nhớ lại việc tôi đã làm đó, không khác gì trẻ con làm nhà bằng giấy để chơi, không bỏ cho bậc người kiến-thức chê cười. Tuy vậy, tôi cũng cứ chép ngay ra đây, vì tấm lòng tôi mưu-toan cứu-quốc, thật là phôi-thai từ việc ấy mà ra. Nghĩ mình bày trò tuy giả, nhưng mà lòng vốn thẳng-ngay, cho nên tôi không dám dấu-diếm chỗ dở của tôi.

Lúc bấy giờ, cửa nhà tôi bị tiêu-huỷ vì họa binh-đao, thân-phụ tôi giữa cơn hoạn-nạn, lại mang bệnh nặng. Tôi không còn mẹ, cũng không có anh em nào, thành ra không dám bỏ cha mình mà ngó tới việc gì khác. Tôi đành nương-náu ở nhà dạy học trò, để chuyên lo săn-sóc bệnh cha, cả thảy 9 năm.