Rong Chơi Miền Chữ Nghĩa Tập 4 – Web Tải Sách Miễn Phí Ebooks PDF

GHỀNH hay là GÀNH?

Bạn đọc: Cây cầu trăm tuổi dài 223m trên sông Đồng Nai dẫn vào Cù lao Phố đã bị sà lan húc sập. Từ nhiều ngày nay, hầu như tất cả các phương tiện truyền thông đều gọi nó là cầu “Ghếnh”. Nhưng có chuyện rắc rối là từ xửa từ xưa, dân chúng trong vùng chỉ gọi nó là cầu Gành. Xin ông cho hỏi vậy thì tên chính xác của cây cầu xấu số này là “Ghềnh” hay “Gành”. Và giữa “gành” với “ghếnh” thì có quan hệ “bà con ngữ âm” gì với nhau hay không? Xin cám ơn ông.

Huỳnh Ngọc Bửu, Cù lao Phố, Đồng Nai

An Chi: Trước nhất xin nói về quan hệ “bà con” giữa “ghếnh” và “gành”. Họ là ruột thịt nhưng cụ Gành là bậc tiền bối còn thằng Ghềnh thì chỉ là đứa sinh sau đẻ muộn. Chuyện này có thể thấy được qua mối quan hệ từ nguyên giữa các vẫn ANH – INH – ỆNH – mà chúng tôi từng nói đến – trong đó ANH > INH > ỆNH. Xin nêu dẫn chứng đầu tiên là từ bệnh, thường thấy ở các từ tổ bệnh nhân, bệnh viện, khám bệnh, trị bệnh, v.v.. trong tiếng Việt toàn dân và tiếng Việt văn học hiện đại. Đây hiển nhiên là một từ Hán Việt, ghi bằng chữ 病 mà âm Hán Việt hiện hành là bệnh nhưng âm gốc của nó thì lại là bạnh vì nó là một chữ thuộc vận “ánh” 映. Âm bạnh của bệnh đã được ghi nhận trong Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum (Từ điển Việt Bổ La) của A. de Rhodes: “bạnh, tât (sic) bạnh peste: pestis, is”. Cả peste của tiếng Bổ lẫn pestis của tiếng La đều có nghĩa là tật bệnh (không kể những nghĩa khác). Vậy bệnh, vốn đọc bạnh, là một hiện tượng ngữ âm dứt khoát không thể nào phủ nhận được. Sau đó, bạnh đã chuyển thành bịnh; rồi âm bịnh đã được lưu dân đem vào Nam mà dùng cho mãi đến 1954 (khi người Bắc ồ ạt di cư vào Nam sau Hiệp định Genève) trong khi ở ngoài Bắc thì từ lâu (dĩ nhiên là trước cả 1954), bịnh đã chuyển thành bệnh, là âm được dùng cho đến hiện nay. Việt Nam tự điển của Khai trí Tiến đức 1931 (lấy tiếng Miền Bắc làm nền tảng) vẫn còn ghi nhận bịnh như một mục phụ nhưng đánh giá sai rằng “[bịnh] tức là chữ bệnh đọc sai đi”. Thực ra thì bịnh là tiền thân của bệnh.

Cứ như trên thì bạnh là bậc ông bà, bịnh là bậc cha chú còn bệnh thì chỉ là hàng con cháu cho nên mới còn sống mà hiện diện trên đời trong khi bạnh đã nằm ở một tầng đất khảo cổ còn bịnh cũng đã nằm trong viện bảo tàng của ngôn ngữ văn học và ngôn ngữ toàn dân. Cứ như trên thì trong các điệp thức có các vấn diễn tiến theo công thức ANH > INH > ÊNH, từ (hoặc hình vị) có vần ANH thuộc bậc ông bà, từ có vẫn INH thuộc hàng cha chú còn từ có vẫn ÊNH chỉ là bậc con cháu. Do đó, gành là bậc ông bà, ghình là bậc cha chú còn ghềnh thì chỉ là hàng con cháu mà thôi.

Gành là một từ Việt gốc Hán, bắt nguồn ở một từ ghi bằng chữ, mà âm Hán Việt thông dụng hiện hành là hình, nhưng vốn đọc là hành vì nó thuộc vận thanh 青. Hành > gành, ở đây là H > G, thì cũng giống như:

– hàm > gồm (trong bao gồm);

hào * > gào (trong gào thét);

– hoạch > gạch (trong gạch ngang, gạch chéo);

– hợp 合 > gộp (trong gộp chung); v.v..

Hành > hình 陘 là chỗ gián đoạn trong mạch núi; khi chuyển thành gành trong tiếng Việt thì mang nghĩa là “chỗ lòng sông thu hẹp và nông khiến cho dòng nước bị dồn lại nên chảy xiết” (Từ điển từ ngữ Nam Bộ của TS Huỳnh Công Tín). Ngày nay, trong tiếng Việt văn học và tiếng Việt toàn dân thì nó đã biến thành ghềnh (trong thác ghếnh) nhưng trước đó thì nó là ghình như còn có thể thấy trong phương ngữ Nam Bộ:

Ví dầu cầu ván đóng đinh

Cầu tre lắt lẻo gập ghình khó đi.

(Nhiều tác giả đã không ý thức được về đặc điểm của phương ngữ nên đã tự động đổi ghình thành “ghếnh” nhưng “ghếnh” thì đâu có vẫn “ngon lành” với “đinh” ở câu trên).

Trở lên chúng tôi đã nói về diễn tiến “gành > ghình > ghếnh”, để qua đó mà khẳng định rằng gành là bậc ông bà chứ ghếnh thì chỉ là hàng con cháu mà thôi. Gành là một cái tên cúng cơm xưa hàng trăm năm mà dân chúng trong vùng đã đặt cho cây cầu xấu số đã gãy đổ. Vậy các nhà báo, nhà truyền thông có nên sỗ sàng đổi tên của nó thành “Ghềnh” hay không? Xin mời các vị đọc đoạn sau đây trong bài “Cầu Ghếnh dấu tích trăm năm” (Kỳ 1 – Ký ức trong chiếc bàn thiên trăm tuổi) của báo Tuổi trẻ online ngày 18-8-2011:

“Giám đốc Bảo tàng tỉnh Đồng Nai Lưu Văn Du cho biết qua tìm hiểu người dân ở cù lao Phố vẫn gọi là “Gành” chứ không phải “Ghềnh”. “Ghềnh” có thể sau này người ta phát âm trại ra chứ dân cù lao dứt khoát gọi là “Gành”. Theo ông Du, ở dưới vùng hạ lưu của cầu Ghềnh có những gành đá nên người xưa có thể từ đó mà gọi là “Gành”.